Cumhuriyetin ilk yıllarında milli ekonomi ilkesi çerçevesinde devletin destekleyeceği girişimci bir sınıfın oluşması ve kalkınmanın bu yolla sağlanacağı öngörüldü.1 Ulusal nitelikteki yerli sanayinin gelişimi ve ihtiyaç duyulan sermayeye yönelik 1924'te Türkiye İş Bankası kuruldu.2 Özel girişimciliği teşvik etmek için yasal düzenlemeler yapıldı. 1926'da kabul edilen Türk Medeni Kanunu ile özel mülkiyet güvence altına alındı. Büyük şehirlerde ticaret borsaları kuruldu. 1927'de Sanayi Teşvik Kanunu çıkarıldı. Sanayi ve Maadin Bankası, Emlak ve Eytam Bankası kuruldu. 1927'de Başbakanlık'a bağlı olarak Âli İktisat Meclisi kurularak fiyat istikrarı, gümrük tarifeleri, vb. devletin ekonomiye yön verecek siyaset tespit etmesi amaçlandı.3 5 Aralık 1927'de ilk kâğıt paranın tedavülü gerçekleşip eski kâğıt paralar tedavülden çekildi.4
Bu dönemde Sanayi Teşvik kanunu kapsamında yapılan sayıma göre ülkedeki toplam işletme sayısı 65.245'tir.5 Bu işletmelerin yüzde 79'u küçük işletme kategorisindedir.6 Ülkede 100 ve daha fazla işçi çalıştıran işletme sayısı 155 olup ülkedeki sanayi üretimi kapasitesi çok sınırlıdır.7 Ekonomi esas olarak tarıma dayalıydı. 1923-1929 döneminde tarımın GSYİH içindeki payı yüzde 45'tir.8 Bu dönemde yıllık büyüme hızı yüzde 8.6'dır.9
Genellikle İzmir İktisat Kongresi olarak bilinen "Türkiye İktisat Kongresi", yeni kurulan Türkiye'nin siyasi ve askeri alanda kazandığı başarısının ekonomik alanda da sürdürülmesi amacıyla 17 Şubat 1923'te Atatürk başkanlığında 1135 kişinin katılımı ile toplandı. Atatürk, kongrenin açılış konuşmasında ekonominin önemini şu şekilde vurguladı.
Tüccar, çiftçi, sanayici, meslek ve işçi temsilcilerinin katıldığı kongre sonunda "Misak-i İktisadi" adı altında on iki maddeden oluşan bir bildiri duyuruldu. Özel girişimciliğin teşvik edildiği milli bir ekonomi oluşturulmasının gerekliliği vurgulanarak mevcut imkanlar ile yeni ekonomik hedefler belirlendi. Kongre sonrasında Türkiye ekonomisinin liberal bir döneme girdiği ve bu sürecin 1929 Büyük Buhran'a kadar sürdüğü kabul edilir.
Özel teşebbüsün teşvik edilmesi, ihtiyaç hâlinde kamu gücünün kullanılarak devletin gerekli alanlarda yatırım yapması esas alındı. Cumhuriyetin ilk yıllarında da kongrede alınan kararlar doğrultusunda Türk ekonomisine yön verildi.
Ankara Hükûmeti, askeri ve siyasi zaferlerin kazanıldığı bir dönemde 16 Ekim 1923'te Düyûn-ı Umûmiye idaresine gönderdiği bir tebligatta tüm gelir, gider, sözleşme ve borçlanma konusunda yalnızca TBMM'nin yetkili olduğunu, aksine yapılan tüm işlemlerin hükümsüz olacağını bildirdi.10 Böylece ülkeyi temsil eden kurumun Ankara Hükûmeti olduğunu duyurmuş oldu.
Başlıca ekonomik maddelerde anlaşılamaması üzerine bir kez kesintiye uğrayan İtilaf Devletleri ile Türkiye arasındaki görüşmeler 24 Temmuz 1923 tarihinde sona erdi. Lozan Antlaşması 23 Ağustos 1923 tarihinde TBMM tarafından onaylandı.11 Antlaşmanın başlıca ekonomik sonuçları şunlardır:
6 Ağustos 1924'te yürürlüğe giren Lozan Antlaşması ile Osmanlı İmparatorluğu'nun dış borcu 129.604.910 liraydı. Ödenmemiş taksitler ve avanslar da dahil edilince borç miktarı 161.603.833 liraydı.14 Lozan antlaşması kapsamında borçlar Osmanlı İmparatorluğu'nun mirası üzerinde kurulan on dört devlet üzerinde paylaşıldı. Böylece 129.604.910 lira Osmanlı borcundan Türkiye'ye düşen pay 84.597.495 lira oldu.15 Gecikmiş taksitler ve avanslar da dahil edilince Türkiye'nin ödeyeceği borç tutarı 105.559.623 lira olarak kayda geçti.16 Faiz oranları da yüzde 4 ile 8 arası belirlendi.17 Daha sonra 13 Haziran 1928 tarihinde Paris'te imzalanan sözleşme sonrası TBMM'de kabul edilen 1 Aralık 1928 tarihli ve 1367 sayılı yasa ile Türkiye'nin ödemesi gereken borç miktarı 107.528.463 lira olarak kabullenildi.18 Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı İmparatorluğu borçlarının yüzde 62.5'ini ödemek zorunda kaldı. Borçların tamamen tasfiyesi 1954 yılında kadar sürdü.19
Osmanlı'da devletin en önemli mali kaynağı olan aşar tarım ürünlerinden 1/10 oranında alınan şer'i bir vergidir. Aşar, 1850'de bütçe gelirlerinin yüzde 30,4'ünü, 1864'te yüzde 47,6'sını oluşturuyordu.20 Cumhuriyetin ilk yıllarında da bu özelliğini koruyarak 1924 yılı bütçesinin 27,5 milyon lirası aşardan sağlandı.21 İzmir İktisat Kongresi'nde alınan en önemli karar aşar vergisinin kaldırılmasıdır.22 Alınan bu karar 2 yıl sonra uygulandı. 5552 sayılı ve 17 Şubat 1925 tarihli kanun ile altı yüz yıldan fazla bir süredir uygulanan aşar vergisi kaldırıldı.23
Osmanlı'da olduğu gibi yeni kurulan Türkiye'nin ekonomisi de büyük ölçüde tarıma dayalıydı ve devlet bütçesinin yüzde 80-85'i tarımdan sağlanan gelirlerden oluşuyordu.24 Aşarın kaldırılmasıyla devletin yaşadığı gelir kaybına yönelik diğer tarımsal vergilerden olan ağnam ve arazi vergilerinin oranı artırıldı. Ancak yine de aşardan sağlanan geliri ulaşılamadı.
Aşarın kaldırılmasının ekonomik ve siyasi sonucu oldu. Birçok kaynakta, köylünün ve toprak sahiplerinin çok büyük bir vergi yükünden kurtulduğu, halkın mültezimlerin baskısı altında artık ezilmeyeceği görüşü hakimdir.25 Öte yandan aşarın kaldırılmasının 1920-23 yılları arasında TBMM'de birçok kez tartışılmasına rağmen kanun teklifinin Şeyh Said İsyanı sırasında TBMM gündemine getirilerek kabul edilmesinin bu kararın siyasi kaygılarla alındığı, bu yolla devlet otoritenin güçlendirilmesinin amaçlandığı eleştirisi yapıldı.26
Osmanlı'da 1913 yılında "Teşvik-i Sanayii Muvakkatı" adı altında bir yasa çıkarılmıştı ancak Osmanlı sanayisine yoğun bir şekilde yabancı sermaye hakim olduğundan kanun kapsamında verilen kredilerin büyük kısmı yabancı sermaye tarafından kullanıldı. Ayrıca Trablusgarp, Balkan ve sonrasında I. Dünya Savaşı'nın iktisadi ve siyasi şartlarının getirdiği zorluklar içinde kanun amacına ulaşamadı.27
Cumhuriyet döneminde 1925'te Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası kuruldu. 1927'de Sanayi Teşvik Kanunu kabul edildi. Yasa kapsamında ücretsiz arazi tahsisi, belirli ruhsat, harç ve vergilerden muaf olma, devlet tarafından prim desteği, belirli durumlarda gümrük vergisinden muaf olma, Türk vatandaşlarına ayrıcalık tanınması, vb. uygulamalar28 ile yerli sermaye teşvik edilerek milli bir ekonomi amaçlandı. Altyapı ve işgücü eksikliği, savaş döneminin yeni sona ermesi, girişimci ve teknik eleman eksikliği gibi nedenlerle ekonomide istenilen ilerlemeyi sağlayamadı.29 Öte yandan milli ekonomi ilkesinin savunulduğu Cumhuriyetin ilk yıllarında, tam bağımsızlığın amaçlandığı kurtuluş savaşı zaferinin ekonomik anlamda da desteklenmesi görüşünü yansıtması açısından önemlidir.30
Osmanlı'dan yeni Türkiye'ye geçişte toprak rejiminde kayda değer değişiklikler yaşandı. İşgücü büyük ölçüde tarımla uğraşan ve ekonomisi tarıma dayalı ülkenin tarımsal kalkınmasının sağlanması amacıyla yasal düzenlemeler de yapıldı. 1929 yılı TBMM açılış konuşmasında Atatürk bu durumu şu sözlerle vurgulamaktadır: "...çiftçiye arazi vermek de hükûmetin takip etmesi lâzım gelen bir keyfiyettir. Çalışan Türk köylüsüne işleyebileceği kadar toprak temin etmek memleketin üretimini zenginleştirecek başlıca çarelerden biridir."31
Daha önce 1921 yılında bütçe kanununa eklenen bir madde ile Türkiye'ye gelen muhtaç durumdaki göçmen ve muhacirlere verilmek üzere, bedeli on yıl sürede ödeme imkanı bulunan ve büyüklüğü iki yüz dekarı geçmemek şartıyla devlet arazilerinden toprak dağıtılmıştı.32 Ülkedeki tek ziraat okulu olan İstanbul Halkalı Yüksek Ziraat Okulu 1928'de kapandı. 1930'da ihtiyaca yönelik 1930 yılında Ankara Ziraat Mektebi açıldı, üç yıl sonra ise bu okul Yüksek Ziraat Enstitüsü'ne dönüştürüldü. Günümüzde hizmet veren Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi'nin kökenini bu okul oluşturur.
1927'de Başbakanlık'a bağlı olarak kurulan ve 1935'te Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı kadar33 faaliyet gösteren Âli İktisat Meclisi, siyasetçi, asker ve meslek örgütü temsilcileri olmak üzere 24 üyeden oluşuyordu.34 Bir yaptırım gücü olmayan ve kararları tavsiye niteliği taşıyan meclis, beklenildiği gibi ekonomi politikaları üzerinde etkili olamadı. Daha çok ülkenin ekonomik durumuna ilişkin raporlar hazırladı. Âli İktisat Meclisi, 1960'lardan sonra kurulan Devlet Planlama Teşkilatının araştırma ve danışma özelliğine benzer nitelik taşır ve Cumhuriyet döneminin ilk Ekonomik Konsey tipi yapılanmasıdır.35
Ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayalı Türkiye'de Büyük Buhran'da en çok tarım sektörü etkilendi.36 Tarımsal üretim geriledi, tarım ürünlerinin fiyatları düşüş yaşadı. Türk lirasının aşırı değer kaybetmesi karşısında 1930 yılında "Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun", dış ticaret açığının artması karşısında "Ticarette Tağşiş'in Men-i ve İhracatın Murakabesi ve Korunması Hakkında Kanun" ve ithalatın kontrol edilmesine yönelik kanun çıkarıldı.37 Ayrıca para piyasalarındaki sorunun çözümü için 1930'da Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kuruldu ve Osmanlı Bankası'nın görev ve yetkilerine son verildi. Türk lirasının değer kaybetmesinin nedeni dış ticaret açığı olarak görüldüğünden ithalatı kısıtlayıcı tedbirler alındı.38 Bu amaca yönelik Millî İktisat ve Tasarruf Cemiyeti de kuruldu.39 Paranın değer kaybetmesi karşısında halkın satın alma gücü azaldı. Büyük Buhran'ın başlıca sonuçları şunlardır:
30 Kasım 1931'de olağanüstü vergi niteliği taşıyan İktisadi Buhran Vergisi yürürlüğe girdi. Önce ücretlilerin maaşlarından en az yüzde 10 olmak üzere artan oranda alınmaya başlanan verginin kapsamı 1934'te genişledi ve gelir vergisi mükelleflerinden de alınmaya başladı. Yine bu dönemde ücretlilerden Muvazene Vergisi alınmaya başlandı. Bu iki vergi 1950 yılına dek yürürlükte kaldı. (bkz. Türk vergi sistemi)
Büyük Buhran'ın en önemli sonucu Cumhuriyet'in ilk yıllarında öngörülen özel girişimciliği teşvik ederek kalkınma hedefini uygulayacak ekonomik imkanı ortadan kaldırmasıdır. Ayrıca özel kesime dayalı kalkınmayı sağlayacak ülke içinde tecrübe, bilgi ve birikimin olmayışı nedeniyle bu anlayış terk edildi ve 1930'lu yıllarda devletçilik ilkesine dayalı bir ekonomi modeline geçildi.40
İktisadi donanım amacıyla Türkiye 1930 yılında ABD'den 10 milyon dolarlık bir borç alındı. 1934 yılında Sovyetler Birliği'nden alınan 8 milyon dolarlık borçla Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı'nda yer alan fabrikaların bir kısmı yapıldı. 1938 yılında İngiltere'den alınan 16 milyon sterlinin 10 milyonu ile dış ödeme güçlükleri giderildi ve geri kalan para da askeri amaçlı kullanıldı.41 1939 yılı başlarında Türkiye'nin döviz olarak ödenecek toplam dış borcu 236 milyon ABD doları iken, 1940 yılında İngiltere ve Fransa'dan topla 164 milyon dolar, 1942 yılında Almanya'dan 100 milyon mark kredi sağlandı. Bu durum 1945 yılı sonunda konsolide dış borç tutarı 439 milyon dolara çıktı. II. Dünya Savaşı nedeniyle Türkiye'de artan askeri harcamalar ve dış borç stoklarındaki gelişmeler ile Türk lirasında yaşanan değerlenme daha sonra ekonomik büyüme üzerinde olumsuz bir baskı oluşturdu ve bunun sonucunda 1946 yılında devalüasyon yapıldığında dış borç TL cinsinden 707 milyon Türk lirasına ulaştı. 3 yıl sonra sterlin ve diğer dövizlerin devalüe edilmiş olması dış borçlarda 204 milyon TL'lik bir düşüşe yol açtı.42
Günümüze dek ulaşan Kamu İktisadi Teşebbüsü niteliği taşıyan kuruluşlar bu dönemde kurulmaya başlandı.
| Türkiye’de GSYİH içindeki sektör payları (%)43 |
| Yıl |
| 1923 |
| 1924 |
| 1925 |
| 1926 |
| 1927 |
| 1928 |
| 1929 |
| 1930 |
| 1931 |
| 1932 |
| 1933 |
| 1934 |
| 1935 |
| 1936 |
| 1937 |
| 1938 |
| 1939 |
İktisat kongreleri ve sanayi kanunları ile istenilen sanayileşmenin sağlanamaması ve Büyük Buhran'ın Türkiye'ye yansıması neticesinde halkın refahının ciddi anlamda düşmesi, gerekli yatırımların kamu gücü ile yapılmasına dair görüşlerin ağırlık kazanmasına yol açtı. Türkiye'de tek partili dönem'in yaşandığı bir süreçte CHP'nin 1931 yılında düzenlenen kongresinde alınan kararla devletçilik ilkesi partinin ana ilkelerinden biri hâline geldi. 1937 yılında da anayasa'ya eklendi. Devlet, ekonomide yol gösterici ve emredici bir rol üstlendi.
Devletçilik uygulamasına yol açan ekonomik koşullar başlıca şunlardır;
Devletçilik sadece sanayileşme alanında sınırlı kalmayarak devletin her alandaki uygulamalarına yansıdı. Bu doğrultuda millîleştirme çalışmaları da yapıldı. Cumhuriyetin ilk yıllarında da millîleştirme yapılmış olsa da 1930'lu yıllarda hız kazandı. Lozan Antlaşması kapsamında faaliyet gösteren demiryolu, liman, elektrik, havagazı, su, tramvay vb. altyapı hizmeti veren imtiyazlı şirketler devlet tarafından satın alındı. 1928'de Haydarpaşa Liman İşletmesi, 1934'te İstanbul Rıhtım İşletmesi, 1937'de Ereğli Limanı, Zonguldak Çatalağzı Demiryolu ve Kömür Madeni İşletmeleri, 1938'de İstanbul Üsküdar-Kadıköy Tramvay İşletmeleri satın alındı. 1936'da İstanbul Telefon Şirketi, 1938'de İzmir Telefon Şirketi devletleştirildi. Ankara-İzmir, Ankara-Sivas, Zonguldak-Adana gibi ticaret ve sanayinin yoğunlaştığı şehirler arasında ilk telefon bağlantısı 1937'de kuruldu.
1933'te Ekonomi Bakanlığına bağlı olarak "Petrol Arama ve İşletme İdaresi" ve "Altın Arama ve İşletme İdaresi" adıyla iki bağımsız kurum kuruldu. Daha sonra bu iki kurum 1935'te kurulan Maden Tetkik ve Arama Enstitüsüne bağlandı. 1935'te Etibank kuruldu. 1937'de temeli atılan Kardemir Karabük Demir Çelik Fabrikası 1939'da hizmete girdi. 1937'de ilk defa demir madeni Divriği'de bulundu ve 1939'da işletmeye alındı. (bkz. Türkiye'de madencilik) 1939'da İETT İstanbul Belediyesine devredildi.44
1930 yılında düzenlenen Sanayi Kongresi'nde kalkınmanın gereğinin sanayileşme olduğu, sanayileşmenin bir zorunluluk olduğu ve bu yolla iktisadi bağımsızlığın sağlanabileceği görüşü benimsendi. 1930'da Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras, 1932'de Başbakan İsmet İnönü başkanlığındaki bürokrasi kesiminden heyetlerin Sovyetler Birliği ve İtalya'ya düzenlediği geziler Türkiye'nin ekonomik, siyasal ve kültürel alanında etkili oldu. Bu dönemde Avrupa ülkeleri ve Sovyetler Birliği'nin uyguladığı planlama çalışmaları Türkiye'nin de ilgisini çekti. Avrupa'da uygulanmakta olan politikaların kapitalizmin sorunlarına yönelik olduğu, bu sebeple Sovyetlerin uyguladığı (bkz. Birinci Beş Yıllık Plan (Sovyetler Birliği)) merkezi planlama ile kalkınma modelinin Türkiye'nin ekonomik yapısına ve ihtiyaçlarına daha yakın olduğu görüşü özellikle kadro hareketi içinde hakim oldu.
Türkiye'de planlama çalışmaları 1930'lu yıllarda devletçilik ilkesi kapsamında uygulamaya geçti. Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı çalışmalarına 1932'de Sovyetler Birliğinden Orlof başkanlığında gelen bir heyet ile başlandı. Plan, makro ekonomik bir plan niteliği taşımamaktadır. Planın tek amacı sanayi sektörünün gelişmesini sağlayarak Türkiye'nin "kendine yeter" bir ekonomi hâline gelmesidir. Plan kapsamında, dokuma (mensucat), madencilik (demir-çelik, bakır ve kükürt), kâğıt-karton (selüloz), kimya-seramik (cam, çimento) olmak üzere beş temel alanda 23 fabrika kurulması hedeflendi. Planı uygulama görevi 1933'te kurulan Sümerbank'a verildi. Ayrıca Türkiye İş Bankası'da Şişecam ve Sömikok gibi yatırımların bir kısmını üstlendi. Uygulamada olduğu 1934-38 yılları arasında planın başarılı olduğu görüşü hakimdir. "Üç beyaz" olarak nitelenen dokuma, un ve şekerin üretimi için hafif sanayi gerçekleşti. 1929'da yüzde 9,6 olan sanayi sektörünün GSMH içindeki payı 1939'da yüzde 18'e yükseldi. Tarım sektörünün payı yüzde 51,6'dan yüzde 39'a geriledi. Bu dönemde sanayi kesiminin yıllık büyüne hızı yüzde 6,87, ekonominin büyüme hızı yüzde 6 oldu.
Birinci Beş Yıllık Kalkın Planı'nda sağlanan başarıya istinaden İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı çalışmalarına 1936'da başlandı. İkinci planın daha kapsamlı olması amaçlandı. Ara ve yatırım mallarının üretimine önem verildi. Birinci plana ilave olarak elektrik santralları, denizcilik gibi ek faaliyet alanlarına da planda yer verildi. Bu kez Sovyetler Birliği'nden değil İngiltere'den borç alınması öngörüldü. II. Dünya Savaşı'nın başlamasıyla savaş koşullarının Türkiye'yi de etkilemesi nedeniyle ikinci beş yıllık plan kesintiye uğradı ve uygulanamadı.
22 Nisan 1933'de Fransa ile "1933 Paris Borç İtilafnamesi" imzalandı.
Türkiye II. Dünya Savaşı'na girmemiş olsa da savaşın ağır koşullarını özellikle ekonomik anlamda yaşadı.45 Ekonominin daralması, artan enflasyon, halkın alım gücünün düşmesi, ekmek gibi temel gereksinimlerin karneye bağlanması, vb. toplumsal yansımaları oldu. Genç nüfus silah altına alındığından nüfusun büyük kısmı üreticilikten tüketici durumuna geçti. Tarımsal üretim geriledi. Savaş koşullarında dış ticaret geriledi. Ülkedeki üretim kapasitesini belli bir düzeyde tutmaya gayret edildi.
Refik Sayfam Hükûmeti döneminde mal kıtlığı ile mücadele ve haksız kazançları engellemek amacıyla 18 Ocak 1940 tarihli 3780 sayılı Millî Korunma Kanunu çıkarıldı.46 Kanun ile Bakanlar Kuruluna geniş yetkiler veriliyordu. Hükûmete, tarım ürümleri fiyatlarını belirleme, köylülere yaşadıkları yerim on beş km içinde olmak kaydıyla kamu yararına zorunlu çalışma mecburiyeti (bkz. angarya), dört hektardan az toprağı olan çiftçinin bir çift öküzüne el koyma yetkisi, sanayi kuruluşlarının neyi ve ne kadar üreteceğini belirleme yetkisi gibi yetkiler tanındı.47 Kanuna uymayanlar ve haksız kazanç elde edenlerin yargılanması için ülke genelinde sekiz adet Millî Konunma Mahkemesi açıldı.
1940'ta fiyat artışları ve hububat kıtlığı nedeniyle kanunun tanıdığı imkanla piyasayı denetleme uygulamasına geçildi. Fiyat artışları nedeniyle, çiftçinin ürününü piyasaya geç sürdüğü, tüccarın da fiyat artışını bekleyerek mallarını depolarda beklettiği gerekçesiyle 12 Şubat 1941 tarihinde çiftçinin zorunlu olarak elindeki hububat ürünlerini Toprak Mahsülleri Ofisi'ne satması kararı alındı. Buna rağmen un sıkıntısının devam etmesi nedeniyle 27 Kasım 1941 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanan karara göre buğday unundan pasta, kek, poğaça, çörek, tatlı, vb. ürünlerin üretimi yasaklandı.48
18 Şubat 1941'de Bakanlar Kurulu kararı ile İstanbul, Ankara ve İzmir'de ekmeğe yüzde 15 oranında arpa katılmasına geçildi. 6 Haziran 1941'de bu oran yüzde 20 arpa ve yüzde 30 çavdar olarak değiştirildi.49 Ayrıca ekmeğe mısır unu ve patates katılması denemeleri de yapıldı.50 11 Ocak 1942'de ilk olarak İstanbul'da, daha sonra Ankara olmak üzere ekmek karnesi uygulamasına geçildi. "Kara ekmek" olarak tanımlanan ekmek miktarları, kişilerin yaşına ve yaptığı işe göre belirlendi. Günlük olarak, 7 yaşın altında olan çocuklar için 187,5 gram, yedi yaş üstü kişiler için 375 gram, ağır işlerde çalışanlar için 750 gram ekmek hakkı tanındı.51 Bu oranlar zaman içinde güncellendi. Ayrıca muhtaç kesimlerin ücretsiz ekmek alabileceği karneler de verildi52 Kâzım Karabekir daha sonra yayımlanan günlüklerinde ekmeğin karneye bağlanmasını şu sözlerle aktarır:
TMO'nun stoklarının artması ve fiyat istikrarının sağlanması neticesinde ekmek üretimi düzene girerek kıtlık korkusu azalmaya başladı. 28 Mayıs 1946'da kısmen, 9 Eylül 1946'da ise tüm yurtta karne uygulaması kaldırıldı. Ekmek satışının kısıtlama olmadan satışına izin verildi.53
II. Dünya Savaşı yıllarında bir diğer uygulama 12 Kasım 1942 tarihli Resmi Gazete'te yayımlanan Varlık Vergisi'dir.54 16 ay yürürlükte kalan uygulama ile 315 milyon lira vergi tahsil edildi. Bu tutarın yüzde 52'si gayrimüslimlere, yüzde 29'u müslümanlara, yüzde 19'u ecnebilere aitti.55 Varlık vergisi, günümüzde ekonomik değil, siyasi ve sosyal yönüyle tartışma konusudur. Kanunun uygulanması sırasında sabit bir vergi oranı belirlenmemesi, bu nedenle gayrimüslimlerden daha yüksek oranda vergi tahsil edilmesi, tahakkuk eden verginin taksit olmaksızın tek seferde tahsil edilmesi, peşin ödeyemeyen gayrimüslimlerin mallarını satışa çıkarmasıyla bu malların piyasadan çok düşük değerde alıcı bulması, vergisini ödeyemeyen kişilerin Erzurum'un Aşkale ilçesindeki Aşkale Çalışma Kampı'nda zorunlu çalışmaya tabi tutulması, başlıca eleştiri konularıdır.56 Öte yandan Varlık Vergisi, ekonomide hedeflenen başarıyı göstermedi. Ülkede karaborsanın azalmasını sağlayamadı, enflasyon oranı düşmedi, ayrıca ekonomik güven ortamını zedeleyerek girişimciliği azalttı. Gayrimüslimlerin yatırımlarını yurt dışına yöneltmesine neden oldu.57
Savaş sonrasında siyasi güç ile ekonomik güç arasında gerilim yaşandı. Hükûmet tarafından Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu çıkarıldı ve topraksız köylülerin toprak sahibi olması hedeflendi. Yasanın çıkmasına muhalif olan Adnan Menderes, Emin Sazak başta olmak üzere bazı CHP üyeleri basın yoluyla hükûmete ağır eleştiriler getirince CHP yönetimi Adnan Menderes ve Fuat Köprülü'yü partiden ihraç etti, bu karara karşı çıkan Celal Bayar ve Refik Koraltan istifa etti.58 Bu dört isim ülkedeki yoksulluğun ve kıtlığın nedenini yıllardır uygulanan devletçilik ilkesi olarak görüyordu.59 7 Ocak 1946'da kurdukları Demokrat Parti 21 Temmuz 1946'da yapılan genel seçimlerde meclise girdi ve anti-devletçi ekonomi modelini savunan görüş TBMM'de temsil edilmeye başlandı.
1946 genel seçimleri sonrası dönem siyasi istikrarsızlığın yaşandığı bir dönem olarak bilinir. Dört yıllık bu dönemde kısa süreli dört hükûmet kuruldu. Siyasi istikrarsızlık nedeniyle ekonomik sorunlara yönelme imkanı kalmıyordu.60
Recep Peker hükûmeti öncelikle dış ekonomik ilişilere yönelik gerçekçi bir döviz kuru politikasınını savundu. "7 Eylül Kararları" sonucu 7 Eylül 1946'da Türkiye tarihinde ilk kez yapılan devalüasyon sonucu ABD doları karşısında Türk lirası yüzde 50 devalüe edildi.61 (bkz. Türkiye'de devalüasyon) Peker Hükûmeti'nin beklediği finansal yardım ABD'den gelmedi ve yapılan devalüasyon ekonomi çevrelerinden kamuoyu desteği bulamadı.62 1947 ve 1948'deki Cemal Saka hükûmetleri ve 1949'da Şemsettin Günaltay Hükûmeti, muhalefetin ve İstanbul basınının anti-devletçi eleştirileri karşısında iş yapamaz hale gelmişti.63
1940'lı yıllarda savaş koşullarında yapılan vergi düzenlemelerine rağmen toplanan vergilerin kamu harcamalarını karşılamaması nedeniyle modern anlamda vergi düzenlemelerine ihtiyaç duyuldu. Buna yönelik 1949'da ilk kez gelir vergisi kanunu, kurumlar vergisi kanunu ve vergi usul kanunu uygulamaları Türk vergi sistemine dahil oldu.
Türkiye, 45 ülkenin üyeliğiyle 27 Aralık 1945'te kurulan Uluslararası Para Fonu'na 1947'de üye oldu.64 İlk kredi 1947 yılının Nisan ayında 43 milyon dolar tutarında alındı.65
1950'de CHP seçimleri kaybedip iktidardan düştü ve daha liberal politikalar savunan Demokrat Parti 1950'de iktidara geldi. DP, bürokrasi karşıtı bir tutumla siyasette demokratikleşmeyi savunarak devletçilik karşıtı bir siyaset izledi.66 Demokrat Parti hükûmetinin ekonomideki başarısı sağlanan dış kaynaklarla tarımsal üretimin artması ve ihracatın artışına dayanıyordu.67 Altyapı yatırımları ve tarımda makineleşmenin artması, dış ticaret için dünyada uygun konjonktürün olması ve artan ihracat, ekonominin hızla büyüyerek genişlemesini sağladı.68 Siyasi anlamda ise DP iktidarı bu durumu liberal ve özel sektöre dayalı ekonominin başarısı olarak sunarak geçmişte devletçi politikaları uygulayan CHP'yi eleştirme aracı olarak kullandı.69
1953'te ülkede döviz sıkıntısı yaşanmaya başladı. Krizin asıl nedeni dış borçlarla karşılanan ödemeler dengesinin artık sürdürülemez hale gelmesiydi.70 Döviz sıkıntısı için dış kredi kuruluşlarından kredi almak yerine "Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu", "Petrol Kanunu" gibi liberal yasalar ile çözüm yolları arayan DP'nin bu çabası yeterli dış kaynağı sağlamadı.
Demokrat Parti iktidarının döviz sıkıntısı için bir diğer çözüm yolu ithal ikameci ekonomiye geçişi benimsemesiydi. Böylelikle 1953'ten 24 Ocak 1980 kararlarına kadar ülkede uygulanacak olan ithal ikameci ekonomi modeli başlamış oluyordu.71 Devletçiliği eleştirerek iktidara gelen Demokrat Parti KİT olarak bilinen Kamu İktisadi Teşekkülü kurarak "Demokrat Parti tarzı devletçilik" modeline geçti.72
ABD tarafından Türkiye'ye yapılan ekonomik yardımlar 30 Haziran 1954 itibarıyla 495.848.000 dolar, 30 Haziran 1955 tarihi itibarıyla 601.025.000 dolara ulaştı.73 Bunun haricinde askeri yardımlar ise 1958 itibarıyla 1.700.000.000 dolara ulaştı.74 Öte yandan 1954'te Cumhurbaşkanı Celâl Bayar'ın ABD'ye yönelik yurt dışı ziyaretinde 300 milyon dolarlık kredi talebi reddedildi.75 Demokrat Parti iktidarının ilk yıllarının aksine zamanla dış kredi bulmak güçleşti. 1958 yılındaki borç krizi, dış finans kuruluşlarına bazı teminatlar verilerek borç erteleme anlaşması yapılmasıyla sonuçlandı.76 IMF ile anlaşılan istikrar programı Türk ekonomi tarihinde 4 Ağustos Kararları olarak bilinir.
1950-1960 yılları arasında Türkiye'nin dış borcu 227 milyon dolardan 1138 milyon dolara ulaştı ve toplam dış borç miktarında dört kattan fazla bir yükseliş ortaya çıktı.77
Bu dönemde daha önce faaliyet gösteren kuruluşlar Kamu İktisadi Teşebbüsü (KİT) kapsamına alındı ya da yeni KİT'ler kuruldu. PTT ve TCDD 1953'te KİT kapsamına alındı. Toprak İskan İşleri Genel Müdürlüğü (1950), Denizcilik Bankası (1951), Et ve Süt Kurumu olan Et ve Balık Kurumu (1952), Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) (1954), Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) (1954), Devlet Malzeme Ofisi (DMO) (1954), Türkiye Demir-Çelik İşletmeleri Genel Müdürlüğü (bkz. Kardemir) (1955), Türkiye Selüloz ve Kağıt Fabrikaları (SEKA) (1955), Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ) (1957), Erdemir (1960) kuruldu.78
1951'den itibaren Türkiye'nin borçlanma süreci daha önce görülmemiş bir hızla artmaya başladı.79 1952, 53,57, 58 yıllarında olmak üzere IMF'den 68,5 milyon dolar kredi kullanıldı.80 1952-57 yılları arası Marshall planı kapsamında 81,2 milyon dolar,81 ABD EXIM Bank'tan 1954-60 yılları arası 56 milyon dolar,82 ABD kaynaklı ajanslardan 1958-60 yıllarında alınan 43,5 milyon dolar,83 IBRD'den 1952-53-57-58 yıllarında alınan 68,5 milyon dolar84 kredi kullanıldı.
1950 sonunda 775 milyon Türk lirası olan kamu dış borç yükü 1960 sonunda yaklaşık yüzde 800 oranında artarak 6 milyar 210 milyon Türk lirasına yükseldi.85 Borçların ödenemez hale gelmesiyle borç erteleme yoluna gidildi ve cumhuriyet tarihinde ilk kez moratoryum ilan edildi.86 4 Ağustos 1958'de açıklanan "Mali Islahat Kararları" adı verilen istikrar tedbirleri alındı.
20 Şubat 1959'daki bir meclis oturumunda muhalefet partileri tarafından, enflasyonu düşürmek ve ekonomik istikrarı sağlamak için alınan tedbirlerin memlekete çok pahalıya ve vatandaşa ağır fedakarlıklara, yeni külfetlere mal olduğu ancak elde edilen neticelerin tatmin edici olmadığı yorumu yapıldı.87
31 Ekim 1961'de Türkiye ile Batı Almanya arasında işgücü sözleşmesi imzalandı. Bu tarihten itibaren birçok Avrupa ülkesi ile ikili anlaşmalar imzalandı: Avusturya, Belçika ve Hollanda ile 1964, Fransa ile 1965 ve İsveç ile 1967’de ikili işgücü anlaşmaları imzalandı. Sanayileşen Avrupa ülkelerinin iş gücü ihtiyacını karşılamak için imzalanan anlaşmaların Türkiye için önemi ise ülkede sürekli yükselen işsizlikti. Göçlerin başladığı 1962'de Türkiye'de toplam işsiz sayısı 985.000'dir. Bu sayı 1967'de 1.440.000'e, 1971'de 1.562.000'e ve 1972'de 1.600.000'e çıkarak sürekli artış gösterdi. İşsizliğin önemli bir problem olduğu bu dönemde Millî Birlik Komitesi Almanya'da gelen teklifi cazip bularak kabul etti.
Türkiye Uluslararası Para Fonu ile ilk stand-by düzenlemesini 1961'de imzaladı.88 1970'e kadar bu anlaşmalar her yıl yenilendi. 1970-78 yılları arasında bir anlaşma imzalanmadı. 1978-80 yıllarında birer yıllık anlaşmalar gerçekleşti.89
Süleyman Demirel Hûkumeti, IMF'nin isteklerine daha fazla direnemeyerek 10 Ağustos 1970 kararlarını ilan etti.90 Adalat Partisi'nin uygulamaya koyduğu program, yüksek oranlı bir devalüasyon, (bkz. Türkiye'de devalüasyon) ücretlerin yükseltilmemesi, tarım fiyatlarının düşürülerek tarım ürünlerinin vergilendirilmesi, sanayi sektörünün desteklenmesi ile ihracatın artırılmasını hedefliyordu.91
Programın uygulanması toplumsal tepkiler ile karşılaştı.92 Maaşların baskılanarak sendikal faaliyetlerin kısıtlanması işçi kesiminin tepkisini çekti. Tarımsal desteklerin sermaye gruplarına yöneltilmesi ise toprak sahipleri ile zanaat-esnaf kesiminin tepkisine neden oldu. Bu tepkiler en çok öğrenciler, meslek örgütleri, vb. grupların yoğun katılımı ile gerçekleşen yürüyüşler olarak kamuoyuna yansıyordu. Ayrıca bu tepkilerin bir sonucu olarak da Adalet Partisi içinden bir grup ayrılarak Millî Nizam Partisi'ni (MNP) kurdu.93
Demokrat Parti dönemindeki liberal politikalar ile Amerikan şirketleri başta olmak üzere yabancı sermaye Türkiye'de yatırım yapmaya başladı.94 Ayrıca bazı Türk yatırımcılar yabancı firmaların temsilciliğini alarak Türkiye'de ticaret ve üretime geçti. Dönemin iş insanlarından Vehbi Koç, sahibi olduğu Otosan'ın Ford ile ortaklığı neticesinde 1960'ta ilk kamyon üretimini gerçekleştirdi.95 1966'da Anadol isimli otomobilin seri üretimine geçti. Yine Vehbi Koç tarafından 1955'te Arçelik kurularak Türkiye'de ilk defa 1959'da çamaşır makinesi, 1961'de buzdolabı üretimi gerçekleşti.96
1961 Anayasası hak ve özgürlükler açısından güçlüdür.97 Çalışma hakkı, ücrette adalet sağlanması, sendika kurma hakkı, toplu sözleşme ve grev hakkı, sosyal güvenlik hakkı, sağlık hakkı, öğrenim hakkı, kooperatifçiliğin geliştirilmesi, tarımın ve çiftçinin korunması hakkı, toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı gibi temel ilkeler anayasada yer buldu.98 Siyasi özgürlüklerin getirdiği imkânlar işçi hareketlerinin toplum kesimlerinde yayılmasını sağladı.99 Türkiye İşçi Partisi'nin kurulmasıyla işçi hareketleri siyasi zemine de taşındı.100 Artan öğrenci eylemleri işçi hareketlerinin en önemli dinamiklerinden biri hâline geldi. 1963'te "Sendikalar Kanunu" ve "Toplu İş Sözleşmesi ve Grev ve Lokavt Kanunu" yürürlüğe girdi.101 Ancak grev sayısındaki artış, DİSK'in kuruluşu ile sendikal rekabetin yaşanması, TÜRK-İŞ'in tek faal örgüt hâline getirmek ve diğer amaçlar nedeniyle 1970'te Sendikalar Kanunu'nda değişikliğe gidilerek kanun hükümleri daraltıldı.102 Bu kanunun görüşmeleri sırasında kanlı çatışmalara dönüşen eylemler yapıldı.103 (bkz. 15-16 Haziran Olayları)
1961-1963 gibi iki yıllık kısa bir sürede yurt genelinde yoğun katılımlı işçi eylemleri yapıldı: Beş bine yakın Sümerbank işçisinin yalınayak yürüyüşü (25 Kasım 1961), yüz binden fazla kişinin katıldığı Saraçhane Mitingi (31 Aralık 1961), Açların Yürüyüşü (3 Mayıs 1962), Yapı-İş Sendikasının Zonguldak Ereğlisi'ndeki düzenlediği miting ve işten atmalara karşı protestolar (12-13 Ağustos 1962) ve Kavel grevi (Ocak 1963).104
1950'li yıllara kadar köy ve kent nüfusu oranında ciddi bir değişim olmadı.105 1950-55 arası dönemde Türkiye'de ilk defa yüksek şehirleşme oranları görülmeye başlandı.106 Sanayileşme, eğitim, sağlık ve altyapı hizmetlerinin yaygınlaşıp gelişmesi ve yüksek nüfus artış hızı geleneksel yaşam tarzlarının değişmesine ve kentleşmenin artmasına yol açtı.107 1960'ta binde 28.5 ile Cumhuriyet tarihinin en yüksek nüfus artış hızı gerçekleşti. Köylerden kentlere göçün de etkisiyle 1960'lı yıllarda ülke nüfusu nicelik ve nitelik olarak değişmeye başladı.108 (bkz. Türkiye demografisi)
2008-2012 Küresel Ekonomik Kriz
Özel
Genel
Orijinal kaynak: türkiye ekonomi tarihi. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Tokamış ATEŞ-Alkan SOYAK, Cumhuriyet Dönemi İktisadi Yapı ve Finans Sistemi 1923-1946 Dönemi, Osmanlı'dan Günümüze Türk Finans Tarihi, İMKB Yay. C.2 1999 s. 47-59 ↩
Tokamış ATEŞ-Alkan SOYAK, Cumhuriyet Dönemi İktisadi Yapı ve Finans Sistemi 1923-1946 Dönemi, Osmanlı'dan Günümüze Türk Finans Tarihi, İMKB Yay. C.2 1999 s. 38 ↩
Reşat AKTAN, Türkiye İktisadı, Sevinç Matbaası, Ankara 1972 s. 44-45 ↩
İlker PARASIZ, Türkiye Ekonomisi 1923'ten Günümüze İktisat ve İstikrar Politikaları, Ezgi Kitabevi Yay. B.1 Bursa 1998, s. 36-74 ↩
Rıdvan KARLUK, Türkiye Ekonomisi, Beta Yay. Genişletilmiş. B.4 İstanbul 1996, s. 217 ↩
Sinasi GÜCERİ, Türkiye Ekonomisinin Yapısal Meseleleri ve Bir Çözüm Modeli, İş Dünyası Vakfı, İstanbul 1995, s. 209 ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page